Dit is een artikel van het tijdschrift FATIK #177, meer over detentie kunt je hier vinden: https://mensenrechten.be/pagina/liga-tijdschriften

De problematiek van overbevolking in de gevangenissen domineert de Belgische strafuitvoering al decennialang.[3] Ook in de gevangenis van Gent is de overbevolkingsproblematiek een oud zeer. De overbevolking in de Gentse gevangenis leidt tot inhumane leefomstandigheden voor gedetineerden, zorgwekkende werkomstandigheden voor het personeel met grote uitval tot gevolg en een penitentiair beleid dat sputtert.[4] Het systeem waarbij de infrastructurele of theoretische capaciteit stelselmatig wordt opgekrikt, wat de facto gebeurt door het bijplaatsen van bedden, heeft er zijn limieten bereikt. De recente overbevolkingscijfers zijn nooit gezien. Ze resulteren in grote aantallen grondslapers, een mensonterende behandeling van gedetineerden en onhoudbare werkomstandigheden voor directie- en personeelsleden. Een waarnemend gevangenisdirecteur stelde reeds eerder over de overbevolking in de Belgische gevangenissen dat gedetineerden “op minder vierkante meter dan kippen in vrije uitloop in ethisch verantwoorde boerderijen” leven.[5] Het is een explosieve situatie met gevaar voor de openbare orde, veiligheid en gezondheid tot gevolg.

De Commissie van Toezicht is een wettelijk toezichtsorgaan. Zij oefent onafhankelijk toezicht uit op de gevangenis, op de behandeling van de gedetineerden en op het respecteren van hun rechten. Haar leden bezoeken daartoe beurtelings wekelijks de gevangenis.[6] De Basiswet, het rechtenkader waarop de CvT Gent toeziet in de gevangenis van Gent, bepaalt dat de gedetineerde aan geen andere beperkingen van zijn politieke, burgerlijke, sociale, economische of culturele rechten wordt onderworpen dan deze die uit de strafrechtelijke veroordeling of uit de vrijheidsbenemende maatregel voortvloeien, deze die onlosmakelijk met de vrijheidsbeneming verbonden zijn en deze die door of krachtens de wet worden bepaald. Diezelfde wet bepaalt ook dat bij de uitvoering van de vrijheidsstraf of de vrijheidsbenemende maatregel vermijdbare detentieschade dient voorkomen te worden.[7]

Bij dat toezicht worden de maandcommissarissen van de CvT wekelijks geconfronteerd met de schrijnende gevolgen van de aanhoudende, zelfs stijgende overbevolking en de daaraan niet aangepaste personeelskaders. De CvT besloot daarom in juni 2022 om de burgemeester te verzoeken bestuurlijk op te treden tegen de overbevolking in de Gentse gevangenis. De burgemeester is immers de bestuurlijke bewaker van de openbare orde, gezondheid en veiligheid op het grondgebied van de gemeente, in casu de stad Gent.[8] Concreet vroeg de CvT aan de burgemeester van de stad Gent “om de eigenaar en de beheerder van de penitentiaire inrichting te Gent te bevelen om de maximale infrastructurele capaciteit (283 gedetineerden + 16 plaatsen beperkte detentie), minstens de huidige kunstmatig verhoogde capaciteit (396 + 30 gedetineerden) van de penitentiaire inrichting in acht te nemen vanaf september 2022 door het afbouwen van de structurele of de structureel georganiseerde overbevolking te bevelen, minstens door te bevelen dat er geen ‘grondslapers’ meer toegelaten worden en de naleving van de genomen bestuurlijke maatregel op te volgen”. Het verzoek van de CvT gaf aanleiding tot een bezoek aan de gevangenis van de provinciegouverneur en de burgemeester in oktober 2022. Beide autoriteiten waren hun wettelijke bezoekplicht sedert de pandemie in 2020 niet meer nagekomen.[9] In een herinneringsschrijven van 16 januari 2023 wees de CvT erop dat het aantal grondslapers sedert het bezoek in oktober 2022 was toegenomen en drong zij aan op de verzochte bestuurlijke maatregel. Op 25 januari 2023 gaf de burgemeester zijn bevel “tot afbouw van de problematische overbevolking in de Gentse gevangenis”. Hij beval “de directie van de gevangenis [...] om de maximale verhoogde capaciteit (365 mannelijke gedetineerden, 62 vrouwelijke gedetineerden) van de inrichting na te leven door het aantal ’grondslapers’ te halveren tegen 1 maart 2023 en tot 0 te reduceren tegen 1 mei 2023 zodat er niemand meer op een matras op de grond hoeft te slapen”.[10] Hiermee kwam de burgemeester deels tegemoet aan het verzoek van de CvT.

De gevangenis van Gent heeft een theoretische capaciteit van 244 gedetineerden op de mannenafdeling en 39 gedetineerden op de vrouwenafdeling. Dit cijfer is gebaseerd op het aantal cellen en het beschikbare aantal vierkante meter. Stelselmatig werd deze theoretische capaciteit, door het plaatsen van stapelbedden ter vervanging van enkele bedden, kunstmatig opgetrokken naar 365 plaatsen op de mannenafdeling en 51 op de vrouwenafdeling. Op 14 februari 2023 werden echter 440 gedetineerden op de mannenafdeling geteld. 75 mannelijke gedetineerden slapen bijgevolg op een matras op de grond. Dit komt neer op een hallucinante overbevolkingsgraad van 80,4% op de mannenafdeling in de Gentse gevangenis. Gedetineerden worden er als het ware gestapeld op een mono-cel van 9 m2. Cellen die in de negentiende eeuw gebouwd werden voor de huisvesting van één persoon, zijn vandaag “heringericht” tot cellen voor twee of drie (in geval van een grondslaper) personen. Het sanitair dat voor één persoon was bedoeld, moet in die bewuste cellen door drie gedetineerden worden gebruikt. Deze situatie voldoet in geen geval aan de jurisprudentiële minimumnorm gesteld door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.[11] Ten eerste omdat een mono-cel geen collectieve cel vormt. Ten tweede omdat dergelijke “ingerichte” mono-cel van 9 m2 (stapelbed + matras voor grondslaper) sanitair bevat, terwijl het Hof minstens 3 m2 per gedetineerde in een collectieve cel zonder sanitair vooropstelt als minimumnorm. Ten derde omdat er helemaal geen sprake is van enige, laat staan passende, compensatie voor dit “ophokken” van drie gedetineerden in een mono-cel van 9 m2 met sanitair voor één gedetineerde. Het staat dan ook als een paal boven water dat de gedetineerden in de gevangenis van Gent die per drie moeten verblijven in een mono-cel met sanitair van 9 m2 voorzien van een stapelbed en matras voor een grondslaper onmenselijk en vernederend behandeld worden. De Belgische Staat werd voor dergelijke schending van artikel 3 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens overigens al meermaals veroordeeld.[12]

Het hoeft weinig betoog dat deze mensonterende toestanden door de extreme overbevolking van de laatste maanden in de gevangenis van Gent hun effecten op het toezicht van de CvT hebben. De grieven en klachten van gedetineerden namen navenant toe en wel in die mate dat de wekelijkse bezoeken van de twee maandcommissarissen niet langer volstaan om de grieven zorgvuldig te kunnen behandelen. De meerderheid van klachten die de CvT bereiken houden verband met de overbevolking.

Onderstaande voorbeelden illustreren enkele neveneffecten van overbevolking.[13] Het eerste voorbeeld heeft betrekking op een infrastructureel probleem ten gevolge van de overbevolking, in casu de onmogelijkheid om een kast ter beschikking te stellen van een gedetineerde (antwoord vanuit de gevangenisdirectie):

Case uit 2021: Omwille van de chronische overbevolking, slapen er de laatste weken gemiddeld een 30-tal gedetineerden met een matras op de grond. De directie hoopt echter dat deze situatie zich zal herstellen en dat op een monocel slechts 1 gedetineerde geherbergd zal moeten worden. Gelet op deze tijdelijke situatie wordt er geen tweede kast geplaatst; dit zou immers ook de beperkte ruimte nog krapper maken.

Naast praktische beperkingen, leidt de overbevolking ook tot discussies bij bestraffingspraktijken. Bij onduidelijkheid wie de gevangenisregels overtreden heeft, wordt soms besloten om voor elke betrokken gedetineerde een rapport op te stellen:

Case: Gedetineerde X wou eigenlijk aankaarten dat hij liever alleen op een cel zou slapen en geen grondslapers meer zou krijgen. Hij heeft in het verleden vaak problemen gehad, zoals bijvoorbeeld een tv die kapot zou gemaakt zijn. Omdat het niet duidelijk is wie de tv kapot zou gemaakt hebben, hebben beide gedetineerden een braakrapport gekregen.

Soms is de situatie van overbevolking voor gedetineerden zo problematisch dat zij vragen vrijwillig in een strafcel te worden ondergebracht om niet langer in de mono-cel te moeten verblijven bij de andere gedetineerde(n):

Case: De gedetineerde verkoos zelf om zijn quarantaine voor COVID in de strafcel uit te zitten. Dit omdat hij niet bij een andere gedetineerde wou zitten in een duocel.

De extreme overbevolking heeft ook een nefaste invloed op de hygiëne in de gevangenis. Gedetineerden kaarten deze wantoestanden voortdurend aan: “Ik heb nog nooit in zo’n slechte omstandigheden gezeten als in die van de Gentse gevangenis. De hygiëne is ver te zoeken.”

De gevangenis van Gent is een door de Koning aangewezen inrichting bestemd voor de tenuitvoerlegging van veroordelingen tot een vrijheidsstraf en van vrijheidsbenemende maatregelen.[14] Er verblijven echter niet alleen verdachten[15] en veroordeelden[16], maar ook geïnterneerde personen. Deze laatste categorie hoort niet thuis in de gevangenis. Waar in 2019 onder het totaal aantal gedetineerden 57% verdachten, 34% veroordeelden, 8% geïnterneerden en 1% “passanten” waren, is dat in juni 2022 60% verdachten, 21% veroordeelden, 17% geïnterneerden en 2% “passanten” geworden. Dat betreft een significante verhoging van het aantal geïnterneerden, verdachten en “passanten”.

Oorzaken van de overbevolking worden gezocht in de in- en uitstroom van gedetineerden. Op de instroom van verdachten heeft de gevangenisdirectie geen invloed. Zij kan niet weigeren uitvoering te geven aan de beslissingen van de onderzoeksrechters, rechters in de raadkamer en de Kamer van inbeschuldigingstelling ten aanzien van gedetineerden die het voorwerp uitmaken van een strafrechtelijke vervolging.

Wat betreft de uitstroom uit de Gentse gevangenis, die voornamelijk dienst doet als arresthuis, is de overbrenging van veroordeelden naar een strafinrichting[17], waar in de regel geen overbevolking zou worden toegelaten, niet zonder haperingen. In de praktijk moet immers rekening worden gehouden met de capaciteit van de strafinrichtingen, vermits daar veelal het principe één man/één cel wordt gehanteerd.[18] Het probleem bij de uitstroom situeert zich daarnaast ook bij de geïnterneerde personen. Door de wachtlijsten bij de daarvoor voorziene inrichtingen, bleek bijvoorbeeld dat op 21 oktober 2022 niet minder dan 49 geïnterneerden in de gevangenis van Gent wachtten op een overplaatsing naar dergelijke inrichting in uitvoering van een beslissing van de Kamer voor de Bescherming van de Maatschappij.

In Dendermonde staat binnenkort de opening van een nieuw penitentiair complex gepland. Het is de vraag of het beleden expansionisme, het bijbouwen van nieuwe gevangenissen, de overbevolking in de gevangenis zal verhelpen.[19] Zolang een vlotte in-, door- en uitstroom van gedetineerden en geïnterneerden theorie blijft, lijkt het geen uitgemaakte zaak te zijn dat de overbevolking in de gevangenis van Gent tot het verleden zal behoren.

Die twijfel lijkt terecht vermits voor de nieuwe gevangenissen, die via een systeem van publiek-private samenwerking worden uitgebaat, zoals de gevangenis van Dendermonde, contractueel een absolute bovengrens van 15% overbevolking is bepaald.[20] Voor de publiek uitgebate gevangenis van Gent is er geen juridisch afdwingbare bovengrens bepaald. Er geldt enkel een feitelijke bovengrens die bepaald wordt door de infrastructuur of de theoretische capaciteit. Het burgemeestersbevel kan slechts een eerste stap zijn om die feitelijke bovengrens tot een juridisch afdwingbare bovengrens voor de gevangenis van Gent te zien aanvaard worden. Dat geeft zin en hoop aan de leden de CvT bij het vervullen van hun wettelijke toezichtstaak.

Fien Van Damme[1] & Pierre Lefranc[2]

[1] Fien Van Damme is ondervoorzitter van de Commissie van Toezicht van de gevangenis van Gent. Beroepsmatig als academisch assistent verbonden aan de vakgroep Criminologie, Strafrecht en Sociaal Recht van de Universiteit Gent.

[2] Pierre Lefranc is voorzitter van de Commissie van Toezicht van de gevangenis Gent.

[3] K. BEYENS en E. MAES, “Het lappendeken van tien jaar strafuitvoering in België”, Panopticon 2020, 10-41.

[4] Een VRT-reportage biedt hiervan een indringend beeld: D. LEESTMANS, "Heb misbruik meegemaakt, maar zat samen met verkrachters in cel": kijk binnen in overbevolkte gevangenis van Gent, VRT NWS 1 april 2022, https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2022/03/22/overbevolking-in-gevangenissen-gebrek-aan-visie-te-veel-gedeti/

[5] S. ROOMAN, ‘Wie zijn die gevangenisdirecteurs nu eigenlijk?’, Knack 9 november 2021, http://www.knack.be/
nieuws/wie-zijn-die-gevangenisdirecteurs-nu-eigenlijk/.

[6] Art. 30, §3 Basiswet van 12 januari 2005 betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van de gedetineerden, BS 1 februari 2005 (hierna “Basiswet”).

[7] Art. 6 van de Basiswet.

[8] Art. 63 van het decreet van 22 december 2017 over het lokaal bestuur en de artikelen 133 en 135, § 2 van de Nieuwe Gemeentewet.

[9] Art. 611 Sv. (provinciegouverneur) en art. 612-613 Sv. (burgemeester).

[10] Bevel van de burgemeester tot afbouw van de problematische overbevolking in de Gentse gevangenis, 25 januari 2023, https://ebesluitvorming.gent.be/zittingen/22.1220.9461.4607/agendapunten/23.0124.3047.
4147

[11] Muršić v. Croatia, 7334/13, Grote Kamer, 20 oktober 2016, §§96-141; Sylla en Nollomont t. België, 37768/13 en 36467/14, 16 mei 2017 (definitief: 16 augustus 2017), §28.

[12] Vasilescu t. België, 64682/12, 25 november 2014 (definitief: 20 april 2015).

[13] Commissie van Toezicht Gent, Jaarverslag CvT Gent 2021, 2022, Brussel, Centrale Toezichtsraad voor het Gevangeniswezen.

[14] Art. 2, 15° Basiswet; Koninklijk Besluit van 17 augustus 2019 tot uitvoering van de bepalingen van de basiswet […] inzake de bestemming van de gevangenissen en de plaatsing en de overplaatsing van de gedetineerden, BS 29 augustus 2019.

[15] Art. 2, 6° Basiswet.

[16] Art. 2, 5° Basiswet.

[17] Art. 2, 16° Basiswet.

[18] REKENHOF, Verslag van het Rekenhof aan de Kamer van Volksvertegenwoordigers betreffende maatregelen tegen de overbevolking in de gevangenissen, Brussel, 2011, https://www.ccrek.be/Docs/2012_05_Gevangenissen.pdf.

[19] K. BEYENS, “De gevangenis van Haren: Opportuniteit of gemiste kans?”, Panopticon 2022, 548-553.

[20] K. BEYENS, “De gevangenis van Haren: Opportuniteit of gemiste kans?”, Panopticon 2022, 548-553.

Tags:

DETENTIE FATIK

Reageer

Reacties worden gemodereerd. Onaanvaardbare inhoud wordt niet gepubliceerd.