Vrijheidsbeperkende maatregelen op Oudjaar
Vandalisme op oudjaar is totaal onaanvaardbaar. Bij de Antwerpse huisarresten en de Anderlechtse avondklok knelt het schoentje echter elders. We zien een groeiende trend waarbij de uitvoerende macht steeds vaker sanctionerend optreedt.
Vandalisme, overlast en geweld tijdens oudejaarsnacht zijn jammer genoeg een terugkerend probleem. Deze gedragingen zijn absoluut onaanvaardbaar en moeten met klem worden veroordeeld. Politie en ambulanciers moeten bij de overgang van oud naar nieuw hun werk kunnen doen, en feestvierders zouden in alle veiligheid van het eindejaar moeten kunnen genieten. Als mensenrechtenorganisatie is het onze taak om te waken over de mate waarin aangereikte oplossingen ook mensenrechtenconform zijn. Het is vanuit die optiek dat de Liga voor Mensenrechten kritisch is geweest voor de door administraties en burgemeesters opgelegde huisarresten en avondklok.
Binnen dit complexe vraagstuk zijn wij, gelet op onze expertise en onze maatschappelijke rol, beperkt tot aanreiken van het mensenrechtenperspectief. Dit perspectief houdt in dat de oplossingen en maatregelen moeten stroken met fundamentele rechten en de kernprincipes van de rechtstaat. In deze context roepen we op dat gemeenten en steden omzichtig omspringen met vrijheidsbeperkende maatregelen en handelen binnen een wettelijk kader.
De Antwerpse huisarresten en de Anderlechtse avondklok zijn vormen van vrijheidsberoving die niet door een rechter zijn getoetst. En dat wringt met fundamentele mensenrechten. Zo wordt het recht op vrijheid (zie bv. Art 5 EVRM), het recht op verplaatsing (art. 2 Aanvullend protocol 4 EVRM) en vaak ook het recht op privéleven (art. 8 EVRM) ingeperkt. Deze maatregelen zijn nog contentieuzer wanneer ze worden opgelegd op basis van loutere vermoedens, op preventieve wijze (en dus vooraleer de feiten zijn gepleegd), en zonder tussenkomst van een rechter.
Een inperking op fundamentele grondrechten zoals deze vrijheidsberoving is, volgens mensenrechtenverdragen en –rechtspraak, enkel gerechtvaardigd wanneer deze drie cruciale mensenrechtenvoorwaarden worden afgewogen:
1. Legitiem doel: De maatregelen streven wellicht een legitiem doel na. Veiligheid tijdens Oudjaar is belangrijk – buurtbewoners moeten in alle rust kunnen genieten, en hulpverleners hun werk veilig kunnen doen.
2. Wettelijke basis: In een democratie wordt het opleggen van vrijheidsbeperkende maatregelen gerekend tot de bevoegdheden van rechters. Een burgemeester maakt deel uit van de uitvoerende macht, niet de rechterlijke macht. Ook komt het recht op een eerlijk proces in gedrang wanneer jongeren zich niet tegen het opgelegde huisarrest kunnen verdedigen met behulp van een advocaat én voor een onafhankelijke rechter.
3. Proportionaliteit: In strikte zin houdt proportionaliteit in dat de voordelen van de maatregel (m.n. toegenomen veiligheid) opwegen tegen de nadelen, (m.n. de inperking van grondrechten). Een vrijheidsbeperkende maatregel is verregaand. De vraag is of je met minder verregaande maatregelen hetzelfde doel kan bereiken. Een rechter kan over deze proportionaliteitskwestie oordelen.
De maatregelen hebben geen expliciete juridische basis, dat is in het verleden al onderzocht. Een preventief huisarrest wordt nergens voorzien, niet in de politiecodex, niet in de gemeentewet en niet in de GAS-wetgeving. Dat is problematisch, want in een rechtsstaat mogen vrijheidsbeperkende sancties alleen opgelegd worden als ze bij wet voorzien zijn. Dat betwist burgemeester De Wever ook niet. Volgens de burgemeester gaat het niet om sancties, maar om preventieve maatregelen. Daar zijn wij het niet mee eens. Eerst en vooral omdat een huisarrest wel degelijk een sanctie is. Zelfs al zouden we aanvaarden dat het een louter preventieve maatregel is, dan nog ontbreekt de wettelijke basis. Volgens De Wever kan hij dergelijke maatregelen opleggen op basis van de artikels 133 en 135 van de gemeentewet, die hem de bevoegdheid geven te zorgen voor de openbare veiligheid. Maar dan wordt er een veel te ruime interpretatie gegeven aan die bepalingen. Die laten de burgemeester toe om in te grijpen als er zich een imminent gevaar voordoet, zoals een gebouw dat op instorten staat. Maar het laat de burgemeester niet toe om vrijheidsbeperkende maatregelen te nemen tegen jongeren waarvan hij beweert dat ze al lang bekend zijn. Als die jongeren echt een gevaar betekenen, dan is het aan de rechter om maatregelen op te leggen, niet aan de burgemeester.
Kati Verstrepen: “De eerste voorwaarde is een legitiem doel en daaraan is sowieso voldaan in Anderlecht. Ambulance- en brandweerpersoneel moeten beschermd worden, dat is evident. Het probleem zit hem in de proportionaliteit: waarom álle jongeren onder 16?" De impact van de maatregel moet in verhouding staan tot het doel dat men wil bereiken.
Daarnaast ontbreekt het de maatregel ook aan een juridische basis omdat burgemeester van Anderlecht, Cumps, zijn bevoegdheden te ruim interpreteert. “De vrijheidsbeperking is weliswaar kleiner dan in Antwerpen (waar 47 jongeren preventief huisarrest krijgen, red.), maar het is een slippery slope. Als dit soort maatregelen genomen worden zonder juridische basis is dat gevaarlijk, want waar eindigt het? We bevinden ons op een hellend vlak, en dat is verontrustend. In 2022 kregen 27 Antwerpse jongeren huisarrest op oudejaarsavond, in 2023 waren dat er 31, en nu bijna 50. In Kuregem treffen de maatregelen dit jaar álle jongeren.
De link met het gebruik van een avondklok in de coronapandemie is snel gemaakt. Kati Verstrepen: 'Men waarschuwde toen dat de drempel in de toekomst lager zou liggen om opnieuw een avondklok af te kondigen. Dat zien we nu gebeuren. De juridische discussie over in welke omstandigheden een avondklok wettelijk te verantwoorden valt, is nog altijd niet beslecht. Er is ten tijde van corona een procedure opgestart bij de Raad van State, maar op een uitspraak is het nog wachten. Het Antwerpse huisarrest is evenmin juridisch getoetst"
De rechterlijke macht is bevoegd én getraind om bovenstaande mensenrechtenafwegingen te maken – niet burgemeesters. De Liga pleit voor een duidelijke scheiding der machten, respect voor de rechtsstaat en een sterke en onafhankelijke rechterlijke macht.
Wij waken onvoorwaardelijk over deze fundamentele rechten, ook wanneer het gaat over uitdagende maatschappelijke kwesties.
