Dossier Coronapaspoort

Wat is een Corona- of vaccinatiepaspoort?

Een corona- paspoort is een certificaat dat de houder in staat stelt te bewijzen dat hij/zij gevaccineerd of immuun is tegen het Corona-virus. Zo’n paspoort kan verschillende vormen aannemen. In oktober heeft de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) een samenwerking gesloten met Estland om een digitaal vaccinatiecertificaat te ontwikkelen (de zogenaamde ‘slimme gele kaart’, verwijzend naar de certificaten voor inenting tegen gele koorts). Zo’n certificaat zou toelaten om gegevens uit te wisselen tussen verschillende landen.[1] Ook Denemarken werkt aan een digitaal certificaat. In het Verenigd Koninkrijk gaat het om een document dat initieel bedoeld is om mensen eraan te herinneren wanneer ze hun tweede vaccin moeten krijgen. Na inenting met de tweede dosis, kan het document worden gebruikt als vaccinatiebewijs.[2]

De Europese Commissie heeft aangekondigd dat er voor de zomer een Europees vaccinpas zal worden geïntroduceerd. De zogenaamde ‘Digital Green Pass’ zal dienen als bewijs dat een persoon gevaccineerd is, of zal het resultaat van een corona-test vermelden. Het Europees wettelijk kader wordt momenteel voorbereid. Het zal aan de lidstaten zelf zijn om te bepalen wat zij met zo’n Digital Green Pass willen doen.[3]

Waarvoor dient zo’n paspoort?

Het debat over welke rol de invoering van corona-paspoorten zou kunnen spelen in het heropenen van onze samenlevingen, is momenteel in volle gang. Daar waar sommigen menen dat zo’n paspoort enkel voor gezondheidsredenen dient te worden gebruikt,[4] vinden anderen dat gevaccineerde personen aan de hand van zo’n paspoort zouden kunnen vrijgesteld worden van de Corona-restricties. Zo zouden personen met een vaccinatiepaspoort opnieuw kunnen reizen zonder een test- en quarantaine-vereiste, of opnieuw op restaurant of naar de bioscoop kunnen gaan.

Zal een Corona-paspoort worden ingevoerd in België?

In België is er momenteel (nog) geen sprake van een Corona-paspoort. Wanneer je gevaccineerd wordt, kan je arts je hier wel een bewijs van verschaffen, maar dit dient enkel voor gezondheidsdoeleinden. Officieel wordt dit document een ‘attest’ genoemd.

Minister van Buitenlandse Zaken, Sophie Wilmès, reageert kritisch op het plan van de Europese Commissie om een Digital Green Pass in te voeren. Ze benadrukt dat ‘respect voor het principe van non-discriminatie fundamenteler [is] dan ooit omdat vaccinatie niet verplicht is en de toegang tot vaccinatie nog niet veralgemeend is’. Ze wilt vaccinatie dan ook niet koppelen aan vrijheid van verkeer.[5]

Erika Vlieghe, infectiologe en voorzitter van de Groep van Experts voor de Managementstrategie van COVID-19 (GEMS), vindt de introductie van een corona-paspoort slechts gepast wanneer het vaccin voor iedereen beschikbaar is. Ze geeft aan dat de GEMS samen met de evenementensector bekijkt wat er in dat geval mogelijk zou zijn.[6]

Minister van Volksgezondheid, Frank Vandenbroucke, heeft benadrukt dat een vaccinatiebewijs in geen geval de vrijwillige keuze van de burgers mag ondergraven.[7]

Wat kan een corona-paspoort betekenen voor het toerisme?

De ‘Digital Green Pass’ die de Europese Commissie voor het begin van de zomer wilt introduceren, zou voornamelijk dienen om het reizen binnen en buiten de Europese Unie te vergemakkelijken.[8] Griekenland, dat economisch erg afhankelijk is van toerisme, pleitte al enige tijd voor zo’n Europees erkend coronapaspoort. Wie (nog) niet gevaccineerd is, zou nog steeds kunnen reizen, op voorwaarde van een negatieve test en een quarantaineperiode. Griekenland werd in dit voorstel gesteund door andere toerisme-afhankelijke landen, waaronder Portugal, Spanje en Cyprus. Cyprus heeft al aangekondigd dat het zijn grenzen openzet voor reizigers met een vaccinatiebewijs.[9]

Enkele vliegtuigmaatschappijen, waaronder het Australische Qantas en Korean Air, willen vaccinatie verplichten voor passagiers op internationale vluchten.[10] Ook het Britse cruise-bedrijf Saga, dat zich richt op 50+- toeristen, heeft zo’n verplichting aangekondigd. Het hoofd van de World Travel and Tourism Council (WTTC) vindt zo’n aanpak echter discriminerend. Binnen de toeristische sector zijn er heel wat tegenstanders van een vaccinatie- voorwaarde, omdat vaccins nog niet algemeen beschikbaar zijn en dit zou betekenen dat de sector nog langer minder inkomsten heeft.[11]

Zal ik gevaccineerd moeten zijn om naar de horeca, bioscoop, evenementen... te kunnen gaan?

Er wordt momenteel druk gedebatteerd over de vraag of een bewijs van vaccinatie recht moet geven op toegang tot de horeca, de bioscoop, evenementen en dergelijke diensten. De inspiratie voor dit idee komt onder andere uit Israel. Elke gevaccineerde Israeli krijgt een ‘groen paspoort’, dat toegang tot de bioscoop, theater, café en restaurant opnieuw mogelijk maakt. Houders van zo’n paspoort hoeven ook niet in quarantaine te gaan na een risico-contact. Daarnaast is het mogelijk om via een sneltest een ‘groen paspoort’ te krijgen dat geldig is voor drie dagen, maar de afstandsregels en mondmaskerplicht moeten in dit geval wel nog gevolgd worden. De introductie van een ‘groen paspoort’ zorgde ervoor dat heel wat vaccinatietwijfelaars zich toch lieten inenten.[12]

Ook hier lopen de meningen tussen Europese landen sterk uiteen. De Duitse regering overweegt om handelaars te verbieden om enkel gevaccineerde personen toe te laten, omdat dit de vrije vaccinatiekeuze zou teniet doen.[13] In Nederland daarentegen, bevestigde Premier Mark Rutte[14] dat hij een ‘indirecte vaccinatieplicht’ overweegt: niet-gevaccineerde personen zouden geen toegang krijgen tot overheidsgebouwen, concertzalen en dergelijke.[15] De Gezondheidsraad (een onafhankelijk orgaan dat de Nederlandse regering en het parlement adviseert) oordeelde recent nog dat winkels, horeca en scholen aan bezoekers een vaccinatiebewijs mogen vragen.[16] In België heeft de baas van Studio 100 aangegeven dat hij overweegt om bezoekers van Plopsaland te verplichten om zo’n vaccinatiebewijs voor te leggen.[17]

Volgens Thierry Vansweevelt, professor medisch recht, hebben private ondernemingen het recht om een vaccinatiebewijs te eisen van bezoekers. Vansweevelt meent dat dit niet in strijd is met anti-discriminatiewetgeving ‘omdat het onderscheidend criterium pertinent is en het hoger doel legitiem’. Hij maakt de vergelijking met verzekeringsagentschappen, die geen levensverzekering aanbieden aan personen met bepaalde medische aandoeningen zoals kanker. Zo’n vaccinatievoorwaarde moet echter wel tijdelijk zijn, dus enkel zolang er geen groepsimmuniteit is. Voor personen die zich nog niet kunnen laten vaccineren, zoals jongeren, ziet Vansweevelt heil in gratis corona- testen. Overheidsdiensten zouden echter geen bewijs van vaccinatie mogen eisen, aangezien de vaccinatie niet verplicht is.[18]

Wat zeggen de voorstanders van een corona-paspoort?

Voorstanders van de invoering van een corona-paspoort met bijhorende rechten zien dit als een manier om sneller onze vrijheid terug te krijgen. Bovendien kan het vaccinatietwijfelaars aanmoedigen om zich toch te laten inenten. De vaccinatietwijfel die initieel leefde bij een meerderheid van de Israelische bevolking, werd inderdaad getemperd door de voordelen die werden gekoppeld aan zo’n corona-paspoort, in combinatie met een sensibiliseringscampagne.[19]

Een ander argument voor de invoering van een vaccinatiepaspoort is dat het de zwaarst getroffen sectoren, waaronder de horeca en het toerisme, een perspectief zou geven. Verder zou het ‘onethisch’ zijn om personen die het virus niet of amper kunnen verspreiden toch ‘opgesloten’ te houden.

Wat het toerisme betreft, is vaccinatie tegen infecties als gele koorts of polio momenteel al vereist voor reizen naar verschillende Afrikaanse en Aziatische landen. Voorstanders van vrij verkeer voor gevaccineerde personen zien hier een belangrijk precedent in.

Wat zijn de gevaren van een corona-paspoort?

Critici wijzen er op dat niet iedereen zich zal laten vaccineren tegen Corona. Sommigen weigeren vaccinatie omwille van religieuze redenen, anderen mogen niet worden ingeïnt omwille van een medische aandoening. De Europese Commissie heeft bevestigd dat er van een verplichte vaccinatie geen sprake kan zijn.[20] Het toekennen van meer vrijheden aan ingeënte personen, zoals toegang tot de horeca of de bioscoop, kan die keuzevrijheid in de praktijk echter in gevaar brengen. Daarnaast wordt er op deze manier een groep ‘tweederangsburgers’ gecreëerd.[21]

Bovendien zijn vaccins momenteel slechts beperkt verkrijgbaar. In de meeste landen krijgen ouderen daarom voorrang in de vaccinatiestrategie. Ook zal één op de vier landen wereldwijd eind 2021 nog niet over vaccins beschikken, voornamelijk landen in Zuid- Amerika en Afrika. Het verbinden van bepaalde vrijheden aan het al dan niet ingeënt zijn, zou neerkomen op discriminatie van personen die nog geen toegang hebben tot een vaccin.

Er moet ook rekening worden gehouden met het recht op privacy en de bescherming van persoonsgegevens, waar vaccinatiestatus ook onder valt.[22] Critici vrezen ook dat er valse vaccinatiepaspoorten zullen opduiken. Bovendien is het mogelijk dat de zogenaamde ‘antivaxers’ nog wantrouwiger tegenover vaccinatie zullen staan indien er specifieke rechten aan worden gekoppeld.

De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) benadrukt dat het nog niet helemaal duidelijk is in welke mate een Corona-vaccin ook beschermt tegen overdraging van het virus, en het debat daarom nog prematuur is.[23]

Wat is de impact op gelijkheid en het non-discriminatieprincipe?

De invoering van een corona-paspoort creëert een onderscheid tussen wel- en niet gevaccineerde individuen. Het huidige beleid in Israel en Polen toont aan hoe het bezit van zo’n paspoort kan worden gebruikt om te bepalen in welke mate een individu bepaalde rechten en vrijheden kan genieten.[24] De vraag is echter of een dergelijke aanpak geen discriminatie inhoudt van personen die zich (nog) niet kunnen of willen laten vaccineren.

Hierboven werd al aangegeven dat enkele landen en bedrijven overwegen om enkel gevaccineerde personen toegang te geven tot bepaalde diensten en locaties. Een andere mogelijkheid is dat werkgevers van hun personeel eisen dat ze zich laten vaccineren. Dit zou betekenen dat niet-gevaccineerde personen niet meer kunnen deelnemen aan het economische leven. Het Spaanse Databeschermingsagentschap oordeelde alvast dat werkgevers sollicitanten niet mogen vragen of ze immuun zijn voor het Corona-virus, omdat dit persoonlijke gezondheidsgegevens zijn.[25]

Een van de grootste bezorgdheden is dat de invoering van een vaccinatiepaspoort de bestaande ongelijkheden en uitsluitingsmechanismen verder zal versterken en verankeren.[26] Door de ongelijke verdeling in vaccins tussen en binnen landen, benadrukken onderzoekers dat er pas kan worden overgegaan tot grootschalig gebruik van corona-paspoorten indien corona-tests en vaccins beschikbaar en betaalbaar zijn voor de hele bevolking.[27] Een rapport van Britse wetenschappers van de Royal Society waarschuwt ook voor een verhoogde vaccintwijfel in bepaalde etnische minderheidsgroepen of sociaal-economische groepen. Indien een vaccinatiepaspoort online moet worden aangevraagd, loopt men het risico dat personen zonder toegang tot en kennis van computers en internet uit de boot vallen. Dat geldt ook voor personen die niet beschikken over een smartphone, indien het vaccinatiepaspoort enkel een digitale vorm aanneemt.[28]

Wat met gegevensverwerking en het recht op privacy?

De invoering van een vaccinatiepaspoort vereist de verwerking van gevoelige gegevens in verband met de gezondheidsstatus van individuen. Bovendien impacteert het ook het recht op privacy. Verschillende organisaties hebben bezorgdheden geuit met betrekking tot beide aspecten.

De Algemene Verordening Gegevensbescherming (GDPR) stelt dat de verwerking van persoonsgegevens steeds moet voldoen aan de principes van rechtmatigheid, behoorlijkheid en transparantie, doelbinding, minimale gegevensverwerking, juistheid, opslagbeperking, integriteit en vertrouwelijkheid, en verantwoordingsplicht.[29] Omdat de verwerking van de vaccinatiegegevens in deze context een hoog risico inhoudt om de uitoefening van rechten en vrijheden te impacteren,[30] verplicht de GDPR eveneens de uitvoering van een gegevensverwerkingseffectbeoordeling.[31]

Privacy International heeft haar bezorgdheid geuit over een mogelijke ‘function creep’, wat inhoudt dat gegevens voor andere doeleinden worden gebruikt dan waarvoor ze initieel werden opgeslagen. De organisatie wijst ook op het gevaar dat de tijdelijke verzameling van gezondheidsgegevens in het kader van de huidige pandemie permanent van aard kan worden, zonder een voorafgaand democratisch beslissingsproces.[32] Het is dan ook noodzakelijk dat duidelijk in wetgeving wordt omschreven voor welke doeleinden vaccinatiegegevens worden gebruikt, wie er toegang toe heeft en hoe lang zulke gegevens zullen worden bijgehouden.[33] In zijn advies met betrekking tot de registratie en verwerking van vaccinatiegegevens, stelde de Belgische Gegevensbeschermingsautoriteit alvast dat het doel van de gegevensverwerking en de manier van gegevensdeling vaag omschreven zijn, en de overheden de data te lang zullen bewaren.[34]

Een uitzonderlijke situatie als de corona- pandemie laat overheden toe om maatregelen te treffen die bepaalde rechten, waaronder het recht op privacy, tijdelijk inperken. Zulke maatregelen moeten echter steeds voldoen aan het legaliteits-, noodzakelijkheids- en proportionaliteitsprincipe. Dit betekent (1) dat de maatregel wettelijk moet zijn; (2) dat de maatregel noodzakelijk moet zijn voor het bereiken van een legitiem doel; én (3) dat de maatregel proportioneel moet zijn en de minst beperkende haalbare oplossing moet inhouden. Het is echter onduidelijk of de invoering van een vaccinatiepaspoort de vereiste test doorstaat.

Sommige analyses menen van wel, omdat de invoering van zo’n paspoort de ‘bescherming van de volksgezondheid’ en ‘het economisch welzijn van het land’ tot doel heeft.[35] Het rapport van een Brits mensenrechtenadvocatenkantoor stelt echter dat ‘alle maatregelen voor immuniteitspaspoorten ook binnen een wettelijk kader en op een redelijk voorspelbare manier [moeten] functioneren’ en er minstens ‘grote twijfel [bestaat over] of aan deze vereisten kan worden voldaan door een systeem van immuniteitscertificering.’[36] Privacy International wijst erop dat de invoering van vaccinatiepaspoorten niet de minst beperkende haalbare oplossing inhoudt, omdat de implementatie van een effectief test-, track-, trace- en isolatieregime de verspreiding van Covid-19 ook kan tegengaan ‘zonder de verwoestende, blijvende gevolgen van een digitaal identificatiesysteem.’[37]

Wat is het standpunt van de Liga voor Mensenrechten?

Indien een corona-paspoort zou worden ingevoerd, brengt dit bijzonder veel vragen met zich mee. Vaccinatie is nog niet voor iedereen beschikbaar. Daarnaast zijn er personen die zich niet willen laten vaccineren, of dit om medische redenen niet kunnen. Indien een vaccinatiebewijs nodig is om te reizen, op restaurant te gaan, te winkelen, onderwijs te genieten en te werken, worden deze mensen uitgesloten. Bovendien kan dit de vrijwillige vaccinatiekeuze in de praktijk ondermijnen.

De Digital Green Pass die de Europese Commissie tegen het begin van de zomer zal invoeren, zal de houder de mogelijkheid geven om een vaccinatiebewijs of een negatief testresultaat voor te leggen, in een door alle Europese lidstaten erkende vorm. De Europese Commissie spreekt zich echter niet uit over wat individuele lidstaten met deze digitale Pass doen. Het is dan aan de lidstaten zelf om te beslissen of ze hier specifieke rechten en vrijheden aan verbinden. Het is belangrijk om op te merken dat de vaccinbeschikbaarheid sterk verschilt tussen Europese lidstaten. Indien de mogelijkheid tot vrijheid van verkeer binnen de EU afhankelijk wordt gemaakt van het al dan niet kunnen voorleggen van een vaccinatiebewijs, zal dit tot grote ongelijkheid tussen bevolkingen van verschillende Europese landen leiden. De Liga voor Mensenrechten is daarom van mening dat het ook aan de Europese Unie is om regels uit te vaardigen over welke gevolgen een vaccinatiebewijs met zich mee kunnen brengen, zodat zulke regels gelijk zijn voor alle inwoners van de lidstaten. Zo zou het voor reizigers steeds mogelijk moeten zijn om een negatief testresultaat voor te leggen, in plaats van een vaccinatiebewijs.

Bovendien leidt de huidige vaccinschaarste tot ongelijke vaccintoegang binnen landen. Vaccins zijn nog niet voor iedereen beschikbaar, waardoor bepaalde groepen (zoals ouderen en zorgverleners) voorrang krijgen in de vaccinatiecampagne. De Liga voor Mensenrechten is van mening dat zolang niet iedereen de kans heeft gehad om zich te vaccineren, het invoeren van een vaccinatiepaspoort discriminerend zou zijn. Indien toegang tot handelszaken, horeca en evenementen slechts mogelijk is voor zij die een vaccinatiebewijs kunnen voorleggen, komt dit immers neer op het uitsluiten van personen die nog niet aan de beurt zijn geweest. Ook personen die zich niet kunnen of willen laten vaccineren, vallen in dat geval uit de boot. Bijzonder kwetsbare personen, zoals personen zonder verblijfsvergunning, zijn moeilijker te bereiken met de vaccinatiecampagne. Het verplichten van een vaccinatiebewijs zou de kwetsbaarheid van zulke personen nog vergroten.

Ten slotte is er ook nog de bezorgdheid in verband met privacy en gegevensbescherming. De Liga benadrukt dat de gegevens die nodig zijn voor het uitvaardigen van vaccinatiepaspoorten in geen geval voor andere doeleinden mogen worden gebruikt (‘function creep’) en niet tussen overheidsdiensten mogen worden uitgewisseld. De vraag dringt zich ook op of er wel nood is aan een databank waarin vaccinatiegegevens worden opgeslagen. Het zou immers voldoende zijn dat in het persoonlijk medisch dossier wordt opgenomen dat een patiënt gevaccineerd is. De arts kan dan een verklaring op eed meegeven die als vaccinatiebewijs dient. Op deze manier wordt het risico op een ‘function creep’ beperkt.

[1] David Walsh, ‘Do we need coronavirus 'vaccine passports' to get Europe moving again? Euronews asks the experts’, Euronews, 3 februari 2021.

[2] Ruben Van Lent, ‘Britten komen met ‘vaccinpaspoort’, België houdt het op ‘attest’’, Newsmonkey, 7 december 2020.

[3] Bart Beirlant, ‘Europese vaccinpas kan tegen zomer klaar zijn, België kritisch’, De Standaard, 1 maart 2021.

[4] Roemenië is hier een voorbeeld van.

[5] Bart Beirlant, ‘Europese vaccinpas kan tegen zomer klaar zijn, België kritisch’, De Standaard, 1 maart 2021.

[6] Erik Raspoet, ‘Vaccinpaspoort na tweede prik: moet België het voorbeeld van Israël volgen?’ Knack, 13 januari 2021.

[7] Erik Raspoet, ‘Vaccinpaspoort na tweede prik: moet België het voorbeeld van Israël volgen?’ Knack, 13 januari 2021.

[8] Bart Beirlant, ‘Europese vaccinpas kan tegen zomer klaar zijn, België kritisch’, De Standaard, 1 maart 2021.

[9] ‘Von der Leyen wil debat over vaccinpaspoort’, Knack, 15 januari 2021; ‘De Croo krijgt toestemming van Europa: Belgisch verbod op niet-essentiële reizen in de maak’, Het Nieuwsblad, 22 januari 2021.

[10] Chris Hensen en Hanneke Chin-A-Fo, ‘Mag je straks meer met een prik?’, NRC, 20 januari 2021.

[11] Shannon McMahon, ‘The argument against vaccine passports is growing’, The Washington Post, 22 januari 2021.

[12] Erik Raspoet, ‘Vaccinpaspoort na tweede prik: moet België het voorbeeld van Israël volgen?’ Knack, 13 januari 2021.

[13] Juurd Eijsvoogel, ‘Berlijn onderzoekt verbod op privileges voor gevaccineerden’, De Standaard, 30 december 2020.

[14] Dit gebeurde voor het ontslag van het kabinet Rutte-III. De Nederlandse regering is in lopende zaken tot een nieuwe regering wordt gevormd na de verkiezingen van 17 maart 2021.

[15] ‘Premier Rutte: kabinet denkt na over indirecte vaccinatieplicht’, RTL Nieuws, 18 november 2020.

[16] ‘'Vaccinatiepaspoort creëert tweederangsburgers'’ NPO, 4 februari 2021.

[17] Steven Swinnen, ‘Studio 100-baas Hans Bourlon: “Vaccinbewijs of sneltest aan de ingang van Plopsaland: waarom niet?”’ HLN, 27 december 2020.

[18] Matthias Verbergt, ‘‘Niets belet handelaars een bewijs van vaccinatie te eisen’’, De Standaard, 30 december 2020.

[19] Erik Raspoet, ‘Vaccinpaspoort na tweede prik: moet België het voorbeeld van Israël volgen?’ Knack, 13 januari 2021.

[20] Bart Beirlant, ‘’Vaccinpaspoort kan reizen binnen EU makkelijker maken’’, De Standaard, 15 januari 2021.

[21] ‘'Vaccinatiepaspoort creëert tweederangsburgers'’ NPO, 4 februari 2021.

[22] Toon Lowette, ‘Vaccinatie kan geen nieuwe individuele rechten doen ontstaan’, Apache, 4 december 2020.

[23] ‘Vaccination passports need to be handled with care’, Financial Times, 19 januari 2021; Shannon McMahon, ‘The argument against vaccine passports is growing’, The Washington Post, 22 januari 2021; Philip Ackermans, ‘Opinie: Als we van oud naar jong vaccineren, is een discriminerend vaccinatiepaspoort uit den boze’, Volkskrant, 3 februari 2021.

[24] Digital Health Passports for COVID-19: Data Privacy and Human Rights Law, University of Exeter, December 2020.

[25] Twelve criteria for the development and use of COVID-19 vaccine passports, The Royal Society, 14 februari 2021.

[26] “Anytime and anywhere”: Vaccination, immunity certificates, and the permanent pandemic, Privacy International, 17 december 2020; Twelve criteria for the development and use of COVID-19 vaccine passports, The Royal Society, 14 februari 2021; Digital Health Passports for COVID-19: Data Privacy and Human Rights Law, University of Exeter, December 2020.