In België werkt de politie in principe volgens de principes van de gemeenschapsgerichte politiezorg. Die principes beogen een in de samenleving geïntegreerde politie, die ten dienste staat van de burger(s) en die, samen met de gemeenschappen, zoekt naar oplossingen gericht op de lokale problemen die bronnen van onveiligheid zijn. Dat is het principe, maar komt steeds minder overeen met de praktijk.

Werken volgens de principes van gemeenschapsgerichte politie wil zeggen dat er niet te snel gefocust mag worden op repressie, maar er eerder geïnvesteerd moet worden in preventie. We zien evenwel dat er – zeker wanneer bepaalde zaken maatschappelijk geproblematiseerd worden – er snel naar repressie wordt gegrepen, mede door politieke druk. Dat staat haaks op die principes van de gemeenschapsgerichte politiezorg.

Daarnaast moet worden ingezet op het manifesteren van wederzijds respect voor en met de burger en het bouwen van samenwerking met de buurt waarin politiewerk wordt gedaan. Dat kan zijn door specifieke dialoogprojecten op te zetten, zoals gebeurd is in de context van de oproep Jongeren en Politie van de Vlaamse regering. Die projecten mogen evenwel niet op zichzelf staan. Ze zijn slechts een maatregel die kan bijdragen tot het bouwen aan vertrouwen en legitimiteit van het politieapparaat. 

De laatste decennia is er sterk bespaard op zorg en sociale ondersteuningsdiensten, waardoor ze moeilijker bereikbaar zijn geworden voor de mensen in onze samenleving die ze nodig hebben. Denken aan de stijgende cijfers van dak- en thuislozen, de lange wachtlijsten in de psychiatrische gezondheidszorg en de weigering van onze overheid om mensen die asiel aanvragen op te vangen. Politie wordt dan vaak aangesproken om tussen te komen. Zij handelen evenwel vanuit een veiligheidsoptiek, niet vanuit een zorg- of ondersteunende rol. Dat leidt tot onnodige politie-interventie en soms tot disproportioneel politiegeweld. Het is nefast om sociale problematieken vanuit een veiligheidsbril te benaderen, in het bijzonder voor de betrokken burgers maar ook voor de politie en onze maatschappij.  

De Liga verzet zich tegen de militarisering van de Belgische politie. In de politiehervorming van de jaren ’90 is expliciet gekozen voor een gemeenschapsgerichte geïntegreerde politie die wegbleef van militaire invulling van de Rijkswacht. We zien – onder meer als antwoord op terrorisme – evenwel een evolutie terug naar die militarisering, onder andere in uitbreiding van het wapenarsenaal dat politie kan en mag inzetten. Een voorbeeld daarvan zijn de stroomstootwapens. Dat zijn wapens waarmee elektrische schokken kunnen worden toegediend, ofwel expliciet om iemand pijn te doen of om iemand tijdelijk de controle over diens lichaam te doen verliezen door de spieren van het lichaam tijdelijk te verlammen. Ze worden gezien als less lethal weapon, waardoor ze ingezet worden als geweldsmiddel wanneer het gebruik van een vuurwapen disproportioneel zou zijn maar wanneer andere geweldbeheersingstechnieken niet voldoende zijn om een persoon te overmeesteren.  

Deze wapens worden al geruime tijd in België gebruikt, maar mogen enkel ingezet worden door de bijzondere bijstandsteams. Dat zijn teams binnen de lokale of federale politiezone die ingezet worden voor specifieke interventies met enig risico, zoals controles of arrestaties van gevaarlijke personen of tussenkomsten tijdens opstanden in gevangenissen. Die teams zijn bijzonder getraind in geweldbeheersingstechnieken. Daarnaast is er specifiek gedefinieerd tegen welke personen dit wapen niet mag gebruikt worden: mensen met een pacemaker en zwangere personen bijvoorbeeld.  

Nu gaan er ook stemmen op om deze stroomstootwapens in te voeren in de collectieve bewapening: alle agenten zouden zo in principe gebruik kunnen maken van zo’n stroomstootwapen. Het risico bestaat dat we op deze manier geconfronteerd zullen worden met situaties zoals in Amerika of Canada, waar al verschillende personen zwaar zijn verwond of zelfs zijn gestorven na het disproportioneel gebruik van stroomstootwapens ten aanzien van kwetsbare personen (ook ten aanzien van kinderen). Dat zijn zaken die we absoluut willen vermijden in België. De Liga pleit er dan ook voor dat stroomstootwapens niet worden toegelaten in de collectieve bewapening van de Belgische politie.  

Dat politie de mensenrechten moet respecteren en niet mag discrimineren staat algemeen bepaald in de Wet op het Politieambt. Onderzoek heeft echter aangetoond dat die algemene principes niet altijd nagevolgd worden en dat er sprake is van etnisch profileren in de praktijk. Om enerzijds te expliciteren dat etnisch profileren niet kan en geen goeie politiepraktijk is, en burgers anderzijds een concrete grond te geven om zich tegen deze praktijk te verzetten, ijveren we voor de invoer van een wetsartikel in de Wet op het Politieambt dat etnisch profileren definieert en expliciet verbiedt. Dat wetsartikel moet vervolgens omgezet worden in politierichtlijnen en aanvullende opleidingen voor politieambtenaren.  

Iedere politiecontrole moet worden uitgevoerd op basis van een objectieve en redelijke rechtvaardiging. Uit onderzoek blijkt evenwel dat dat niet altijd het geval is. Etnisch profileren gebeurt, veel inwoners maken hier zelf melding van. Nochtans is de praktijk niet te zien in de officiële cijfers. Identiteitscontroles worden niet geregistreerd, waardoor het moeilijk is om een helder zicht te krijgen op hoe en ten aanzien van wie ze gebruikt worden.  

Om etnisch profileren in beeld te brengen ijveren we daarom voor de registratie van elke identiteitscontrole. De controlerende politieagent moet opnemen waarom die persoon gestopt werd en wat het resultaat was. Dat moet dan ook gecommuniceerd worden aan de gestopte persoon. Zo wordt meer rechtszekerheid gecreëerd en worden we voorzien van data, wat kan leiden tot een holistische aanpak van het structureel probleem. Verder doet het agenten nadenken over hun acties. 

In België worden momenteel geen etnische data verzameld. Er is een duidelijk tekort aan zogenaamde equality data in de domeinen justitie en politie. Er is een beperkte en gefragmenteerde gegevensverzameling, waardoor bepaalde vormen van discriminatie door politie over het hoofd gezien worden en daardoor moeilijk aan te pakken zijn. Dat gebrek aan data maakt het moeilijk om gerichte beleidsmaatregelen te ontwikkelen en om verantwoordelijkheid af te leggen voor eventuele misstanden.  

Er wordt daarom ook door verschillende instanties geargumenteerd dat België wel etnische data zou moeten verzamelen, zeker met betrekking tot racistisch politieoptreden. Dat is evenwel zeer gevoelige materie en de risico’s op en door misbruik zijn gigantisch. Het is daarom belangrijk om zo’n project voorzichtig en weldoordacht op te zetten en correct te omkaderen. Daarom ijveren we ervoor dat een grondig en breed democratisch proces gestart wordt om te komen tot een systeem om aan relevante dataverzameling (o.a. etnische data) te doen om racisme en discriminatie op te sporen en aan te pakken. Daarbij moeten principes van transparantie en zelfidentificatie op de voorgrond geplaatst worden. Het centraal zetten van gediscrimineerde groepen in onze samenleving en hun vertegenwoordigers is daarin cruciaal. 

In België is de opleiding tot politieagent bijzonder kort in vergelijking met onze buurlanden. Die opleiding moet grondiger, ook met betrekking tot de maatschappelijke rol en inbedding van de politie. Het is in die zin belangrijk dat politieagenten en hun leidinggevend structureel opleidingen moeten volgen met betrekking tot etnisch profileren, racisme en discriminatie. Dat moet niet enkel deel zijn van de basisopleiding, maar ook opgenomen worden in de permanente vorming.  

Hoewel er heel wat verschillende instanties zijn, vinden slachtoffers vaak hun weg niet naar die klachtenmechanismen. Zij ervaren diverse drempels. Zo is de drempel vaak te hoog om klacht in te dienen, voelen mensen zich niet gehoord, is de procedure niet transparant of is het zelfs moeilijk om uit te dokteren waar een klacht kan ingediend worden. Vele onderzoeken worden uitgevoerd door politie zelf waardoor er vragen zijn qua onafhankelijkheid en slachtoffers ook afgeschrikt worden. Slachtoffers vragen zich ook af of het nut heeft om een klacht in te dienen, omdat er zelden gevolg wordt aan gegeven.  

De Liga doet een aantal concrete voorstellen voor het versterken van de klachtenmechanismen in België:  

1. Klachtenmechanismen moeten toegankelijk zijn voor slachtoffers door drempels te verlagen en door informatie over die instanties openbaar, transparant en gemakkelijk vindbaar te maken. Daarnaast moet worden geïnvesteerd in een gratis hulplijn waar advies kan worden ingewonnen. 

2. België moet voorzien in een orgaan, onafhankelijk van de politie, belast met het onderzoek naar wangedrag door de politie. Dat orgaan moet alle nodige bevoegdheden krijgen om zijn taak doeltreffend uit te voeren. Daarom moet het bevoegdheden hebben zoals inbeslagname van documenten en het ondervragen van personen. Onderzoeken worden niet gevoerd door politieambtenaren, en al zeker niet door politieambtenaren binnen hetzelfde korps. 

3. Dat orgaan moet een toegankelijk aanspreekpunt zijn dat aandacht heeft voor de behoeften van slachtoffers. 

4. Klagers moeten tijdens het onderzoek op de hoogte gebracht worden van het verloop van de procedure, alsook van het resultaat na afloop van het onderzoek. Die informatie moet automatisch gegeven worden, klagers moeten er niet om vragen. 

5. Overheden moeten ervoor zorgen dat zij consequenties verbinden aan degenen die grondrechten schenden tijdens de uitoefening van hun taak. In alle gevallen van fysiek politiegeweld moet onmiddellijk een onderzoeksrechter worden aangesteld. Ook wanneer klachten gemeld worden over gedrag dat niet strafbaar is, maar een schending van de politionele deontologie vormt, moeten na grondig onderzoek consequenties volgen die vervolgens ook gecommuniceerd worden aan de klager. 

Internationaal wordt erkend dat de bevolking het recht heeft om politie in de openbare ruimte te filmen in het algemeen belang. Dat recht is evenwel niet expliciet verankerd in onze wetgeving, wat onzekerheid creëert en misbruik in de hand werkt. Politie nam zelfs al camera’s van journalisten af, omdat ze beweerden dat er niet gefilmd mag worden. De Liga vraagt dat die onzekerheid wordt beëindigd en er een expliciet wettelijke bescherming komt van het recht op filmen van politie tijdens interventies in het algemeen belang. Belangrijk daarbij is: het recht op filmen moet onderscheiden worden van publicatie van beelden op sociale media.  

De laatste jaren zijn er verschillende mensen gestorven in politiecellen in verdachte omstandigheden. Het valt de Liga op dat er zelden grondig onderzoek wordt gevoerd naar de omstandigheden van die overlijdens. We zien dat er niet altijd vaart wordt gemaakt om bewijsmateriaal te verzamelen om zo tot de uiteindelijke doodsoorzaak te komen. Nochtans is het de verplichting van België om een grondig onderzoek te voeren wanneer personen sterven in detentieomstandigheden – zoals in politiecellen, in administratieve detentiecentra of in gevangenissen.