Nog nooit zaten zoveel mensen opgesloten in Belgische gevangenissen. Onze gevangeniscapaciteit is daar niet op voorzien. Bovendien beslissen rechters vaker tot het opleggen van voorlopige hechtenis, waardoor een groot deel van onze gevangenispopulatie bestaat uit mensen die in voorlopige hechtenis zitten. Nochtans is het ontnemen van iemands vrijheid een van de meest ingrijpende maatregelen die onze overheid kan nemen. Daar moet dan ook verantwoordelijk en correct mee omgegaan worden: detentie kan enkel als laatste redmiddel. De structurele problemen in ons detentiebeleid leiden tot mensenrechtenschendingen op grote schaal. Een systemische aanpak is nodig. Die aanpak zit verspreid over verschillende beleidsdomeinen en begint bij preventie. De grote aantallen gedetineerden zijn ook het gevolg van een falend sociaal beleid van onze overheid. Om grondig aan preventie te werken, moeten de risico’s op armoede en dakloosheid ernstig beperkt worden. Mensen in precaire situaties komen namelijk vaak in de gevangenis terecht.
De Liga voor Mensenrechten schuift een aantal elementen naar voor die van primair belang zijn in het opzetten van structurele oplossingen voor deze langdurige mensenrechtencrisis. Ten slotte wil de Liga ook de administratieve detentie van mensen zonder wettig verblijf stoppen. Detentie maakt geen deel uit van een humaan migratiebeleid.
Om mensenrechten te kunnen respecteren moet een omslag gemaakt worden in hoe naar detentie wordt gekeken. Al langer heerst in theorie het idee in België dat niet te snel moet overgegaan worden tot detentie. Straffen tot drie jaar gevangenisstraf werden bijvoorbeeld tot voor kort niet uitgevoerd. Dat heeft in de praktijk evenwel geleid tot een zogenaamde inflatie van de gevangenisstraffen: rechters leggen steeds hogere straffen op omdat ze rekening houden met het feit dat lagere straffen niet worden uitgevoerd. Steeds langere straffen en steeds meer gedetineerden leiden zo tot een detentiebeleid dat op grote schaal mensenrechten schendt. De Liga voor Mensenrechten wil het anders.
Detentie als laatste redmiddel
Vrijheidsberoving is in veel gevallen contraproductief. De manier waarop onze gevangenissen worden georganiseerd, ondersteunt gedetineerden niet in eventuele rehabilitatie of resocialisatie.
Net omdat vrijheidsberoving zo ingrijpend is, vereist het Europese Verdrag voor de Rechten van de Mens dat dit enkel kan onder strikte voorwaarden. Het nieuwe strafwetboek heeft dat uitgangspunt wettelijk verankerd: de gevangenisstraf moet "de laatst te overwegen straf" zijn van de strafrechter. De Liga voor Mensenrechten staat achter dat principe en vraagt onze overheden om alternatieven voor gevangenisstraffen te stimuleren, zowel door alternatieven te voorzien in het Strafwetboek als in de strafuitvoering door andere middelen van uitvoering te verkiezen.
Kleinschalige detentiehuizen als vervanging, niet als aanvulling
Ook de manier waarop we gevangenissen organiseren moet anders. Eens er toch besloten wordt dat een gevangenisstraf moet worden opgelegd aan een persoon, moet de uitvoering op een humane manier gebeuren die de gedetineerde ondersteunt en voorbereidt op terugkomst in de maatschappij. Dat gebeurt nu niet of onvoldoende. Daarom pleit de Liga voor Mensenrechten ervoor om gevangenissen te vervangen door verschillende, lokaal verankerde detentiehuizen. Dat voor kort- en langgestraften. Die detentiehuizen kunnen op mensenmaat werken en zo de gedetineerde grondig begeleiden en opvolgen. Dit verkleint de kans op recidive én verzekert aan het slachtoffer dat er met de gedetineerde gewerkt wordt aan herstel en zinvolle dagbesteding.
Onafhankelijk toezicht en klachtrechten van gedetineerden waarborgen
Het onafhankelijk toezicht op gevangenissen staat onder druk. Dat toezicht wordt georganiseerd door de Centrale Toezichtsraad voor het Gevangeniswezen (CTRG) en de verschillende Commissies van Toezicht die in elke gevangenis worden georganiseerd. Het CTRG meldt dat er weinig rekening wordt gehouden met hun adviezen en verslagen. Het zou onze overheden sieren indien zij het advies van het CTRG wel zouden opvolgen gezien de schrijnende situatie in onze Belgische gevangenissen. Bovendien werd recent initiatief genomen door de minister van Justitie om het recht van inzage door de CTRG en de Commissies in te perken. Zij hebben een volledig inzagerecht om hun controletaken uit te oefenen, een recent initiatief wou dat inzagerecht beperken tot schriftelijke stukken. Dat wilde zeggen dat de CTRG en de Commissies bijvoorbeeld geen toegang meer zouden hebben tot camerabeelden, iets wat hun controletaak aanzienlijk zou bemoeilijken. De minister heeft de plannen niet doorgedrukt, maar het is zorgwekkend dat er nagedacht wordt over het beperken van de controlebevoegdheid van deze onafhankelijke instanties.
Daarnaast hebben gedetineerden het recht om klacht in te dienen tegen de gevangenisdirecteur over beslissingen rond hun overplaatsing naar een andere gevangenis of rond de toepassing van een specifiek gevangenisregime (bijvoorbeeld afzondering). Ook hier gaan stemmen op om het klachtrecht van gedetineerden te beperken. Dat kan voor de Liga voor Mensenrechten niet door de beugel. Het gaat om een kwetsbare populatie die quasi volledig afhankelijk gesteld wordt van de beslissingen van anderen. Zij moeten hun actierechten kunnen behouden. De Liga voor Mensenrechten vraagt dan ook om het recht op beroep tegen beslissingen van de directeur-generaal en het beklagrecht voor gedetineerden zoals in werking getreden in 2021 te beschermen.
Overbevolking
Al sinds het einde van de jaren ’80 kampt België met de problematiek van overbevolking in haar gevangenissen. Ons land werd daarvoor al verschillende keren internationaal op de vingers getikt. De overbevolking maakt de situatie van iedereen die met gevangenissen in aanraking komt – zowel gedetineerden als cipiers – onhoudbaar. Onlangs werden de uitwassen van de overbevolking pijnlijk duidelijk met berichten over gedetineerden in verschillende gevangenissen die elkaar folteren en waarin niet tussengekomen wordt. De gevangenisomstandigheden in België zijn ons land onwaardig, en dat al decennialang.
Toch slagen opeenvolgende regeringen er niet in om een einde te maken aan die zeer complexe problematiek. Het chronische probleem van de overbevolking in de gevangenissen valt niet op te lossen met het bouwen van meer gevangenissen. Het Comité voor de Preventie van Foltering van de Raad van Europe plaatst België op de vierde plaats van Europese landen met de meest overbevolkte gevangenissen. Vooral de gewoonte om lange voorlopige hechtenis op te leggen aan mensen die nog niet veroordeeld zijn, zorgt voor deze problematiek. De Liga voor Mensenrechten argumenteert daarom dat de toepassing van de voorlopige hechtenis moet worden beperkt tot de ernstige wanbedrijven en misdaden.
Jaarlijks vinden verschillende cipiersstakingen plaats omdat de overbevolking hun werkomstandigheden onmogelijk maakt. De rechten van gedetineerden worden nog ernstiger beperkt tijdens deze stakingen: zij ontvangen geen bezoek en kunnen hun cel quasi niet verlaten. De Liga voor Mensenrechten wil dat andere overheidsdiensten worden ingezet tijdens stakingen, zodat de grondrechten van gedetineerden worden gegarandeerd terwijl het recht op staken van cipiers wordt gerespecteerd.
Internering
Geïnterneerden horen niet in de gevangenis thuis. Dit zijn mensen die een misdrijf hebben begaan, maar daar niet verantwoordelijk worden gehouden omdat ze kampen met een psychische stoornis. Zij moeten zorg krijgen, om zo te werken aan herstel en uiteindelijk terugkeer naar de samenleving. Deze zorg kan niet geboden worden in een gevangenis. Toch verblijven veel geïnterneerden wél in onze gevangenissen, in maart 2024 waren dat er 993. Meer zelfs, ondanks de bouw van Forensische Psychiatrische Centra (FPC) in Antwerpen en Gent waar geïnterneerden gepaste zorg moeten krijgen, stijgt het aantal geïnterneerden in de Belgische gevangenissen gestaag sinds 2019. Zij krijgen niet de nodige zorg en blijven zo in realiteit jarenlang opgesloten in een regime dat hun psychische conditie enkel verergert. Het is onmenselijk. België is dan ook al verschillende malen voor veroordeeld door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens voor het tekort aan zorg dat aan geïnterneerden geboden wordt.
De Liga voor Mensenrechten pleit er dan ook voor dat er eindelijk structurele oplossingen uitgezet worden om de grondrechten van geïnterneerden in België te (doen) respecteren. Er moet worden geïnvesteerd in nieuwe FPC’s waar in voldoende deskundig zorgpersoneel moet worden voorzien. Daarnaast is het de bedoeling dat geïnterneerden gespecialiseerde zorg krijgen om hun specifieke problematieken aan te pakken en vooruitzicht te krijgen op re-integratie. Die zorg is dikwijls te vinden in private zorginstellingen. Zij hebben het recht om patiënten te weigeren en doen dat regelmatig waardoor geïnterneerden langdurig in FPC’s verblijven, soms zonder de gespecialiseerde zorg die ze nodig hebben. De Liga raadt daarom aan dat de Kamer Bescherming Maatschappij – de instelling die beslist over de behandeling en re-integratie van geïnterneerden – de mogelijkheid krijgt om private zorginstellingen aan te sporen of zelfs te verplichten om patiënten/geïnterneerden op te nemen.
In België worden elk jaar 6.000 tot 8.500 mensen opgesloten met oog op hun uitzetting naar hun land van herkomst of transit. Zij worden gedetineerd zonder veroordeling of einddatum.
Detentie van migranten kent een buitensporige menselijke en financiële kost. Gedetineerden spreken over gevoelens van angst, depressie en eenzaamheid. Bovendien kost administratieve detentie veel aan de Belgische staat, terwijl detentie een zeer inefficiënte tactiek is om mensen zonder wettig verblijf terug te laten keren. De Liga voor Mensenrechten pleit er dan ook voor om administratieve detentie van migranten te stoppen. Detentie maakt geen deel uit van een coherent migratiebeleid.
Omdat dit een omslag vraagt in ons migratiebeleid, schuift de Liga – als lid van de Move coalitie – volgende maatregelen naar voor die onmiddellijk een oplossing kunnen bieden:
Een algemeen verbod op het vasthouden van kwetsbare profielen en mensen die niet verwijderd kunnen worden
Als rode lijn moet er een algemeen verbod komen op het vasthouden van kwetsbare profielen, zoals mensen met een ernstige ziekte of zwangere vrouwen, en mensen die niet verwijderd kunnen worden. De Belgische regering moet een vroegtijdig en doeltreffend systeem invoeren, om mensen die niet uitgezet kunnen worden en kwetsbare profielen op te sporen. Zo kan de detentie van deze twee categorieën voorkomen worden. Kinderen mogen in geen geval opgesloten worden en gezinnen mogen niet gescheiden worden omwille van hun migratiestatus. Het belang van kinderen moet voorrang krijgen bij alle beslissingen die de Belgische autoriteiten nemen.
Detineer alleen als allerlaatste redmiddel, voor een beperkte periode, met effectieve en automatische gerechtelijke controle
Vandaag worden veel mensen opgesloten zonder dat de Belgische autoriteiten een andere, minder beperkende maatregel dan opsluiting hebben overwogen. Nochtans is dit een verplichting onder Europees en internationaal recht. Bovendien kunnen mensen uiteindelijk maandenlang vastzitten, aangezien de Belgische wet niet voorziet in een totale detentieperiode. Ten slotte worden maar weinig mensen door de rechter vrijgelaten, omdat er geen automatische toetsing door een rechter moet plaatsvinden en een rechter ook maar een beperkt mandaat heeft om de detentie te bekijken.
Daarom moet expliciet wettelijk vastgelegd worden dat detentie enkel als laatste redmiddel kan worden opgelegd, nadat het individuele dossier en de proportionaliteit van de detentie grondig zijn onderzocht door een rechter. In de wet moet ook een maximale detentieperiode vanaf de dag van aanhouding worden vastgelegd. Ten slotte moet een rechter de detentie systematisch, regelmatig en ad hoc kunnen toetsen.
